Η οιδιπόδεια φάση συνιστά φυσιολογικό στάδιο στην ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη των παιδιών. Ξεκινά περίπου στην ηλικία των τριών ετών και διαρκεί περίπου τρία χρόνια.
Η κλινική εμπειρία, όπως επίσης έρευνες και παρατηρήσεις ετών, έχουν δείξει ότι στο πλαίσιο της οιδιπόδειας φάσης το παιδί επιθυμεί ερωτικά τον γονέα του αντίθετου φύλου. Προφανώς, η ερωτική επιθυμία σε αυτή την περίοδο δεν έχει τον χαρακτήρα της ενήλικης σεξουαλικότητας. Ωστόσο, χαρακτηρίζεται από ένα είδος παιδικού ερωτισμού, ο οποίος μπορεί να φτάσει ή και να ξεπεράσει σε φαντασία και ευρηματικότητα τα τεχνάσματα ενός ερωτευμένου ενήλικα. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την εικόνα ενός μικρού αγοριού στην αγκαλιά της μαμάς του ή τα νάζια ενός κοριτσιού προς τον μπαμπά της, τα συνεχή παρακάλια ενός παιδιού να κοιμηθεί στο κρεβάτι των γονέων, μαζί με τους γονείς, ανάμεσα στους γονείς κ.α. Πρόκειται για ανέλπιδες προσπάθειες από την πλευρά του παιδιού να διεκδίκησει τον γονέα-ερωτικό αντικείμενο από τον γονέα του ίδιου φύλου, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα αποπλάνησης και σαγήνης που διαθέτει μέσα από τη μικρή εμπειρία ζωής που έχει αποκτήσει από τα τρία-τέσσερα χρόνια της ύπαρξής του στον κόσμο.
Αιμομικτικές επιθυμίες που τελικά (συνήθως) καταστέλλονται
Είναι προφανές πως μιλούμε για αιμομικτικές επιθυμίες, οι οποίες προκύπτουν και εκφράζονται ασυνείδητα. Με άλλα λόγια, το παιδί δεν έχει συναίσθηση του έρωτά του, αλλά νιώθει αναγκασμένο να προσπαθεί αέναα να επιτύχει την εδραίωση μιας συμβιωτικής κατάστασης με το ερωτικό του αντικείμενο. Από την άλλη πλευρά, αντίθετες ασυνείδητες δυνάμεις πιέζουν προς την ανακατεύθυνση της ερωτικής επένδυσης του παιδιού προς κάποιο αντικείμενο ή κατάσταση που να είναι κοινωνικά αποδεκτό (όπως π.χ. αργότερα το σχολείο).
Με άλλα λόγια, το περιβάλλον και οι άρρητοι κώδικες της κοινωνικής και ηθικής συμπεριφοράς ενσταλάσουν στο παιδί την αίσθηση ότι οι αιμομικτικές του επιθυμίες και φαντασιώσεις είναι απαγορευμένες, για αυτό και θα πρέπει να παραιτηθεί από αυτές.
Για να το επιτύχει αυτό δημιουργεί τα «πρέπει» (τα οποία στην ψυχαναλυτική σκέψη ακούν στο όνομα Υπερεγώ). Έτσι, σταδιακά, αρχίζει να συμμορφώνεται στους κανόνες. Π.χ. το μικρό αγοράκι σκέφτεται (πάντα ασυνείδητα): «Δεν πρέπει να επιθυμώ τη μαμά μου γιατί η μαμά ανήκει ερωτικά στον μπαμπά. Έτσι, θα ταυτιστώ με τον μπαμπά, ώστε όταν μεγαλώσω να βρω μία γυναίκα σαν τη μαμά.» Σε αυτό ακριβώς το σημείο ξεκινούν μηχανισμοί ταύτισης με τον γονέα του ίδιου φύλου. Το αγοράκι επιδιώκει να περνά χρόνο με τον μπαμπά. Το κοριτσάκι φορά τα παπούτσια της μαμάς, ζητά να βάλει καλλυντικά και να γίνει μια μικρή κυρία κ.ο.κ. Φυσικά, όλα αυτά δεν γίνονται συνειδητά και δεν έχουν πάντα την ίδια εξέλιξη.
Ανάλογα με τις προσλαμβάνουσες του παιδιού, τις συνθήκες που επικρατούν στο σπίτι, τον τρόπο που τα μέλη της οικογένειας σχετίζονται μεταξύ τους κ.α., το παιδί ενδέχεται να παρακάμψει τη φυσιολογική εξέλιξη (δηλ. την ταύτιση με τον γονέα του ίδιου φύλου). Π.χ. αν οι γονείς ενισχύουν τις οιδιπόδειες επιθυμίες μέσα από συμπεριφορές υπερβολικής προσκόλλησης στο παιδί, είναι πιθανό να παρατηρήσουμε καθήλωση στην οιδιπόδεια φάση. Ένα τέτοιο ενδεχομενο, συχνά συνοδεύεται από συναισθηματικά κωλύματα (ενοχές και παρατεταμένο άχος ευνουχισμού μεταξύ άλλων), τα οποία τείνουν να επηρεάζουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, καθώς και στον τρόπο που θα σχετίζεται με τους άλλους. Φυσικά, υπάρχουν πολλά τετοιου τύπου σενάρια, κατά τα οποία διάφορα συμβάντα ή ασυνείδητες συμπεριφορές των γονέων επηρεάζουν τη φυσιολογική λύση του οιδοποδείου.
Η αλήθεια είναι πως στην προσπάθεια να είμαστε όσο καλύτεροι μπορούμε για τα παιδιά μας, είναι πιθανό να πέσουμε σε παγίδες που αν γνωρίζαμε ότι θα οδηγούσαν σε δυσκολίες, σίγουρα θα τις αποφεύγαμε. Προκειμένου, λοιπόν, να προσεγγίσουμε τις οιδιπόδειες συγκρούσεις όσο πιο ανώδυνα και ωφέλιμα γίνεται, ας δούμε κάποιους πρακτικούς τρόπους προσέγγισης και αντμετώπισης:
Πρακτικοί τρόποι προσέγγισης του παιδιού:
- Αποφύγετε συμπεριφορές που ενισχύουν τη δυσκολία του παιδιού να σας μοιράζεται ή να σας αποχωρίζεται: Ενίοτε, τα παιδιά δοκιμάζουν τη συνοχή του γονεϊκού ζευγαριού, διώχνοντας ή φωνάζοντας στον ένα γονέα προκειμένου να μείνουν μόνα με τον άλλο γονέα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι σημαντικό να επικοινωνηθεί στο παιδί ότι η μαμά και ο μπαμπάς είναι ενωμένοι και δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά για την κατάκτηση της αγάπης του.
- Το «κρυφτό» και τα κλεφτά φιλιά δεν βοηθούν σε τίποτα: Συχνά οι γονείς, προκειμένου να μην κακοκαρδίσουν το παιδί τους, αποφεύγουν εκδηλώσεις τρυφερότητας μπροστά του, με αποτέλεσμα να παίζουν κρυφτό στο σπίτι και να δίνουν φιλιά στα κλεφτά, ώστε να μην υποπέσουν στην αντίληψη του παιδιού. Η τρυφερότητα ποτέ δεν έβλαψε κανέναν. Δύο γονείς που είναι τρυφεροί μεταξύ τους, θα είναι το ίδιο και απέναντι στο παιδί τους. Υπό αυτή την έννοια, η αγαπητική στάση των γονέων μεταξύ τους είναι το καλύτερο παράδειγμα σχέσης που μπορεί να έχει το παιδί για τη δική του ζωή στο παρόν και στο μέλλον.
- Βάλτε όρια στη συγκοίμιση: Ένα από τα συχνότερα αιτήματα των παιδιών είναι να κοιμούνται με τους γονείς τους. Κρίνεται ιδιαίτερα ωφέλιμο οι γονείς να μην ενθαρρύνουν τέτοιες επιθυμίες, υποκύπτοντας σε αυτές. Το να μάθει το παιδί να αποκλείεται από τη δυάδα του ζεύγους, όταν αυτοί κοιμούνται στο δωμάτιό τους και εκείνο στο δικό του, συνιστά μια ανώδυνη ματαίωση που μπορεί να το εισάγει με τρυφερό τρόπο στην πραγματικότητα των ματαιώσεων. Επιπλέον, δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να νιώσει ότι με αυτή την άρνηση από την πλευρά των γονέων «ξεπληρώνει» το βάρος της ενοχής του για την αιμομικτική του επιθυμία. (Επισημαίνεται ξανά πως όλα αυτά συμβαίνουν ΠΑΝΤΑ σε ασυνείδητο επίπεδο).
- Προτρέψτε το παιδί να παίζει με άλλα παιδιά: Επισκεφθείτε ή καλέστε φίλους του στο σπίτι και ενθαρρύνετε το παιχνίδι μεταξύ τους, διατηρώντας διακριτική παρουσία κοντά, αλλά όχι δίπλα του. Έτσι, θα του προσφέρετε την ευκαιρία να επενδύσει -έστω προσωρινά- το ενδιαφέρον του σε ένα άλλο συνομήλικο άτομο, αποσύροντας μερικώς την προσκόλληση από εσάς.
- Μην προσβάλετε και μην τιμωρείτε συμπεριφορές αγγίγματος: Συχνά τα παιδιά που βρίσκονται σε αυτή τη φάση αγγίζουν το σώμα τους ή και των γονιών τους σε ευαίσθητα σημεία προκειμένου να εξερευνήσουν ή και να αποφορτίσουν την παιδική τους λίμπιντο. Πρόκειται για μία φυσιολογική συμπεριφορά, η οποία, ωστόσο, προκαλεί αμηχανία όταν προκύπτει δημοσίως. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι σημαντικό να μην απευθύνετε επίπληξη ή τιμωρία στο παιδί, καθώς κάτι τέτοιο ενδέχεται να ενισχύσει τις ενοχές που ούτως ή άλλως υπάρχουν σε αυτή τη φάση της ζωής τους, καθώς και να πλήξει την αυτοεκτίμησή του. Μία καλή στρατηγική είναι η απόσπαση της προσοχής. Δηλαδή, αντί να πούμε: «Τι είναι αυτό που κάνεις; Σταμάτησέ το αμέσως!», να απευθυνθούμε στο παιδί δείχνοντας ένα ωραίο παιχνίδι: «Α! Κοίταξε τι ωραίο που είναι αυτό το παιχνίδι!».
- Δημιουργείστε κοινές οικογενειακές εμπειρίες: Μοιραστείτε οικογενειακό χρόνο, μέσα σε ευχάριστο κλίμα. Παίξτε, συζητήστε, γελάστε όλοι μαζί. Έτσι, θα προσφέρετε στο παιδί (και στον εαυτό σας) την ευκαιρία για καταγραφές θετικών κοινών εμπειριών. Το παιδί θα αισθανθεί αποδοχή και από τους δύο γονείς και σε ασυνείδητο επίπεδο θα μειώσει το επίπεδο των ενοχών του.
- Επενδύστε στη συναισθηματική εκπαίδευση του παιδιού: Η οιδοπόδεια φάση χαρακτηρίζεται από απαγορευμένες επιθυμίες και από τον φόβο τιμωρίας εξαιτίας τους. Κατά συνέπεια, ο ψυχικός κόσμος του παιδιού ξεχειλίζει από συγκρούσεις. Για αυτό τον λόγο, σε συνειδητό επίπεδο μπορεί να συναντήσουμε εκρήξεις, συμπεριφορές έντονης προσκόλλησης, κλάματα, θυμό, εκρήξεις τρυφερότητας, παλινδρομήσεις κ.α. Είναι σημαντικό, ως γονείς, να μην ξεχνούμε να ρωτάμε το παιδί πώς αισθάνεται κάθε φορά. Με αυτό τον τρόπο, του δίνουμε την ευκαιρία για αυτοπαρατήρηση και αποφόρτιση. Φυσικά, κάθε απάντηση του παιδιού θα πρέπει να γίνεται αποδεκτή. Άλλωστε, δεν φταίει το παιδί αλλά και κανείς για αυτό που νιώθει κάθε φορά.